47-79

Ανιση περιφερειακή ανάπτυξη και βιομηχανική αναδιάρθρωση : η Ιταλική εμπειρία στην δεκαετία του 1970

• Garofoli, Gioacchino

Η οικονομική κρίση στην Ιταλία μπορεί να αποδοθεί τόσο στις διεθνείς τάσεις όσο και σε ορισμένα εθνικά χαρακτηριστικά που οδήγησαν στην διάλυση των προϋποθέσεων του «οικονομικού θαύματος» των δεκαετιών 1950 και 1960. Η επιτυχία αυτού του εξαγωγικού αναπτυξιακού μοντέλου βασιζόταν στην εξάπλωση του «φορντισμού», με την παραγωγή τυποποιημένων προϊόντων σε μεγάλα εργοστάσια, και στους χαμηλούς μισθούς. Αυτό το μοντέλο υπονομεύτηκε στο τέλος της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970 από μια σημαντική σύγκρουση κεφαλαίου και εργασίας που άλλαξε τις σχέσεις ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και οδήγησε σε μια σοβαρή ενδοκαπιταλιστική κρίση. Η σύγκρουση έγινε ιδιαίτερα αισθητή ανάμεσα στους κλάδους του βασικού τομέα (έντασης κεφαλαίου) και στους κλάδους μαζικής παραγωγής και εξαγωγικού προσανατολισμού (ένταση εργασίας). Οι επιπτώσεις της κρίσης πάνω στο εθνικό οικονομικό σύστημα και ιδιαίτερα στην βιομηχανία ήταν οι ακόλουθες: α) το ξεκίνημα μιας φάσης έντονης οικονομικής αστάθειας που οφειλόταν όχι μόνο στις διεθνείς τάσεις αλλά και στην έλλειψη μιας ξεκάθαρης στρατηγικής για τον μετασχηματισμό του παραγωγικού συστήματος καθώς δεν υπήρχε πια συναίνεση ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες και τους παραγωγικούς κλάδους, β) η σταδιακή κρίση των μεγάλων επιχειρήσεων και της διαδικασίας συγκέντρωσης της παραγωγής, γ) η σταδιακή κρίση των ηγετικών κλάδων εξαγωγικού προσανατολισμού (μεταλλουργία, βασικά χημικά προϊόντα, εργαλειομηχανές, μέσα μεταφοράς). Τα παραπάνω μπορούν να θεωρηθούν σαν μια διαδικασία αυθόρμητης αναδιάρθρωσης χωρίς νέες επενδύσεις και χωρίς δραματικές προσπάθειες μεταβολής της θέσης της χώρας στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας. Αντίθετα, ήταν μια διαδικασία αναζήτησης από το κεφάλαιο νέων συνθηκών παραγωγικής ευελιξίας, λιγότερο έντονων κοινωνικών συγκρούσεων και, όποτε ήταν δυνατό, χαμηλότερων μισθών. Αυτή η αυθόρμητη διαδικασία αναδιάρθρωσης που ξεκίνησε από ένα είδος «βιομηχανικού συντηρητισμού» βασιζόταν κυρίως στην αποκέντρωση της παραγωγής και στην προοδευτική διαίρεση και εξατομίκευση της. Τα παραπάνω επέτρεψαν στις μικρές επιχειρήσεις (χάρι στην μεγάλη ευελιξία τους και την ικανότητα αναδιάρθρωσης και παραγωγικής αναδιοργάνωσης που διαθέτουν) και στην λεγόμενη «άτυπη οικονομία» να αποκτήσουν έναν ηγετικό ρόλο ενώ παράλληλα βοήθησαν τους «παραδοσιακούς» κλάδους να επιβιώσουν. Η οικονομική κρίση, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και την διαδικασία αναδιάρθρωσης, δεν προκάλεσε μόνο σημαντικές οικονομικές αλλαγές - π.χ. αλλαγές στις δομές παραγωγής και απασχόλησης, στην κατανομή του εισοδήματος, στην σύνθεση των δαπανών - αλλά είχε επίσης σημαντικές επιπτώσεις πάνω στις χωρικές δομές. Αρχικά, οι χωρικές αναδιαρθρώσεις αποδίδονταν στην χωρική αποκέντρωση της παραγωγής, που ήταν η απάντηση της εργοδοσίας και της καπιταλιστικής διαχείρισης απέναντι στην «εργατική ακαμψία» και στην δύναμη των εργατικών συνδικάτων στις μεγάλες επιχειρήσεις των μητροπολιτικών περιοχών όπου οι συγκρούσεις γενικεύονται ταχύτατα, και που ικανοποιούσε το αίτημα εξεύρεσης φτηνότερου και πιο ευέλικτου εργατικού δυναμικού. Γρήγορα όμως αυτή η ερμηνεία, παρά την σπουδαιότητα της και την γοητεία που ασκούσε για την κατανόηση του Ιταλικού βιομηχανικού συστήματος κατά την δεκαετία του 1970, φάνηκε ότι δεν ήταν σε θέση να εξηγήσει τις σημαντικές αλλαγές της χωρικής κατανομής των παραγωγικών δραστηριοτήτων που ακολούθησαν. Σχετικά με τις συνθήκες περιφερειακής ανάπτυξης είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η οικονομία μετατοπίστηκε από το μοντέλο των δεκαετιών 1950 και 1960, που συνεπαγόταν μια αύξηση των περιφερειακών ανισορροπιών, σε ένα νέο πρότυπο που περιλάμβανε, αντίθετα, την διαφοροποίηση της ανάπτυξης και την δυνατότητα επιλογής διαφορετικών δρόμων ανάλογα με τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες κάθε περιφέρειας. Τοπροηγούμενο μοντέλο που απαιτούσε χωρική συγ κέντρωση της παραγωγής, αντικαταστάθηκε από μια διαδικασία διάχυτης ανάπτυξης. Αυτό σήμαινε την μετατόπιση από ένα μοναδικό μοντέλο ανάπτυξης και μετασχηματισμού που ενώ απαιτούσε την αυξανόμενη ομογενοποίηση των πάντων - παραγωγικών συνθηκών, πολιτικών, συμπεριφορών και ιδεολογίας - συνδύαζε την ομογενοποίηση με την διαφοροποίηση ανάμεσα σε ανάπτυξη και υπανάπτυξη, αναπτυγμένες και καθυστερημένες περιοχές και κλάδους, σε ένα μοντέλο που ενσωμάτωνε πολλά παράλληλα πρότυπα ανάπτυξης και μετασχηματισμού. Έτσι, κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960, ο δρόμος για την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό έμοιαζε να είναι ένας και μοναδικός, αυτός που περνούσε από έντονη αστική μεγέθυνση, διαρκώς μεγαλύτερα εργοστάσια, και μια διαρκώς εξελισσόμενη τεχνολογία έντασης κεφαλαίου. ' Οποιος δεν κατόρθωνε να ακολουθήσει αυτόν τον δρόμο έμενε αναγκαστικά πίσω. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980, αντίθετα, τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά του εκσυγχρονισμού (μεγάλες πόλεις, μεγάλης κλίμακας εργοστάσια, τεχνολογία έντασης κεφαλαίου,...) αποτελούν αρνητικά στοιχεία απέναντι σε μια βαθειά οικονομική κρίση που απαιτούσε νέες στρατηγικές. Το γεγονός αυτό επέτρεψε στους πιο ευέλικτους κλάδους και περιοχές του οικονομικού συστήματος να βρουν ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης και μετασχηματισμού. Η δυνατότητα διατήρησης του ελέγχου και τα χαρακτηριστικά αυτοδιαχείρισης αυτών των συστημάτων, τα οποία ήταν μάλιστα διαφορετικά μεταξύ τους, επέτρεψαν στην πράξη την εμφάνιση ετερογενών μορφών περιφερειακής ανάπτυξης.

• Sociology

• Κοινωνικές επιστήμες

*Η περίληψη γράφτηκε στα ελληνικά από το Γρηγόρη Καυκαλά και βασίζεται σε ελεύθερη μετάφραση της εισαγωγικής ενότητας του άρθρου

1. Accornero Α., Carmignani F., Magna N. (1982), "La geografia industriale tra due censimenti", Politica ed Economia, XIII, n. 6, juin.Amin S. (1973), Le développement inégal, Les Editions de Minuit, ParisAntonelli C, Momigliano F. (1980), "Aree economiche, modelli di sviluppo alternativi e politiche pubbliche di intervento in Italia", L' Industria, I, n. 3.Arcangeli F., Borzaga C, Goglio S. (1980), "Patterns of peripheral development in Italian regions, 1964-1977", Papers of the Regional Science Association, vol. 44.Bagnasco A. (1977), Tre Italie. La problematica territorial dello sviluppo italiano, Il Mulino, Bologna.Bagnasco A. (1981), "La questione dell' economia informale", Stato e mercato, n.l.Bagnasco Α., Messori M. (1975), Tendenze dell' economia periferica, Valentino Ed., Torino.Bagnasco Α., Pini R. (1981), Ec on ο m ia e structura sociale. Quaderni della Fondazione G. Fetrinelli, n. 14, Milano.Bagnasco Α., Brusco S. Capecchi V. (1982), "Economia sommersa e tematiche emergenti sulla società italiana') paper presented to the Conference "The informal economy, social conflicts and the future of industrial societies", organized by the Consiglio Italiano per le Scienze Sociali, Frascati, nov. 1982.Becattini G. (1979), "Dal 'settore' industriale al 'distretto' industriale. Alcune considerazioni sull' unità d' indagine dell' economia industriale" Rivi sta di economia e politica industriale^, n. 1.Becattini G.,Bianchi G.(1982), "Sulla multiregionalità dello sviluppo economico italiano", Note Economiche, n. 5-6.Becattini G., Bellandi M., Falorni A. (1983), "L' industrializzazione diffusa in Toscana: aspetti economici", in Fuà G., Zachia (eds.) (1983). Berger S., Piore M.J. (1982), Dualismo economico e politica nelle società industriali, Il Mulino, Bologna.Bluestone Β., Harrison Β. (1982), The Deindustrialization of America, Basic Books Inc., New York.Brusco S. (1975), "Organizzazione del lavoro e decentramento produttivo nel settore metalmeccanico", in FLM Bergamo (ed.), Sindacato e piccola impresa, De Donato, Bari.Brusco S. (1982), "The Emilian model: productive decentralization and social integration", Cambridge Journal of Economics, vol. 6, η. 2, June 1982, pp. 167-184.Carney J., Hudson R., Lewis J. (eds.) (1980), Regions in crisis, Croom Helm, London.Cencini C, Dematteis G., Menegatti B. (eds.) (1983), L' Italia emergente, Franco Angeli, Milano.Damette F. (1980), "The regional framework of monopoly exploitation: new problems and trends", in Carney J., Hudson R., Lewis J. (eds.) (1980).Del Monte A. (1982), "Dualismo e sviluppo economico in un' economia periferica: il caso italiano", in Goglio S. (ed.) (1982).Dematteis G. (1983), "Deconcentrazione metropolitana, crescita periferica e ripopolamento di aree marginali: il caso dell' Italia", in Cencini C, Dematteis G.,Menegatti B. (eds.) (1983).Dunford M. (1979), "Capital accumulation and regional development in France", Geoforum, vol. 10.Fuà G. (1976), Occupazione e capacità produttive la realtà Italiana, il Mulino, Bologna.Fuà G. (1980), Problemi dello sviluppo tardivo in Europa, Il Mulino, Bologna.Fuà G. (1983), "L' industrializzazione nel Nord-Est e nel Centro", in Fuà G., Zacchia C. (eds.) (1983).Fuà G., Zacchia C. (eds.) (1983), Industrializzazione senza fratture, Il Mulino, Bologna.Garofoli G. (1974), "The regional inequality and the labour market: the Italian case", paper presented to the "Réunion des chercheurs européens sur la question régionale", Maison des Sciences de Γ Homme, Paris, nov. 1974.Garofoli G. (1976), "Une analyse critique de la politique de rééquilibre régional en Italie: le cas du Mezzogiorno", paper presented to the "Uè Rencontre Européenne sur les problèmes régionaux", Barcelona, Juin 1976 (then published in Italian in Indovina F. (ed.), Mezzogiorno e crisi, Franco Angeli, Milano 1976).Garofoli G. (ed.) (1978), Ristrutturazione industriale e territorio, Franco Angeli, Milano.Carofoli G. (1981), "Lo sviluppo delle 'aree periferiche' nel!' economia italiana degli anni 70", L' industria, II, n. 3, july-sept. 1981.Garofoli G. (1982), "Areas of specialized production and small firms in Europe", paper presented to the Conference on "National and Regional Development in the Mediterranean Basin", Durham, aprii 1982 (then published, in a wider draft, in Italian in Economia Marcho, vol. 2, n. 1, juin 1983, pp. 3-46).Garofoli G. (1983), Industrializzazione diffusa in Lombardia, I.Re. R., Franco Angeli, Milano.Goglio S. (ed.) (1982), Italia: centri e periferie, Franco Angeli, Milano.Graziani A. (1975), "Aspetti strutturali dell' economia italiana nell' ultimo decennio", in Graziani A. (ed.)(1975).Graziani A. (ed.) (1975), Crisi e ristrutturazione nell' economia italiana, Einaudi, Torino.Hamilton F.E.I. (ed.) (1978), Industrial change, Longman, London.Läpple Q, van Hoogstraten P. (1980), "Remarks on the spatial structure of capitalist development: the case of the Netherlands", in Carney J., Hudson R., Lewis J. (eds.) (1980).Latella F. (1982), "Mezzogiorno: modalità di sviluppo, categorie, analitic e politiche di intervento", in Goglio S. (ed.) (1982).Lipietz A. (1980), "The structuration of space, the problem of land and spatial policy", in Carney J., Hudson R., Lewis J. (eds.) (1980).Lonsdale R.E., Seyler H.L. (1979), Nonmetropolitan industrialization, John Wiley & Sons, London.Lorenzoni G. (1979a), "Una tipologia di produzioni in contoterzi nel settore metalmeccanico", in Varaldo R. (ed.) (1979).Lorenzoni G. (1979b), "Una politica innovativa nelle piccolo medie imprese", Etas Libri, Milano.Mariti P. (1977), "Economie di scala e divisione del lavoro tra imprese", Rivista di economia e politica industriale, jan.-apr. 1977.Mariti P. (1980), Sui rapporti tra imprese in una economia industriale moderna, Franco Angeli, Milano.Massey D.B. (1978), "Regionalism: some current issues", Capital and Class, n. 6, autumn 1978.Massey D.B. (1983), "Industrial restructuring as class restructuring: Production decentralization and local uniqueness", Regional Studies, vol.17, n. 2, pp. 73-89.Massey D.B., Batey P.W.J, (eds.) (1977) Alternative frameworks for analysis,Lor\ôon Papers in Regional Science n. 7, Pion, London.Nuti F. (1981), "Rapporti tra imprese all' interno di aree industriali specializzate: un punto di vista dinamico", U Industria, II, n. 3, july-sept. 1981.Paci M. (ed.) (1980), Famiglia e mercato del lavoro in un' economia periferica, Franco Angeli, Milano.Paci M. (1982), La struttura sociale italiana, Il Mulino, Bologna.Pennacchi L. (1980), "Decentramento produttivo ο divisione del lavoro?", Politica ed economia, XI, n. 2, oct. 1980.Rullani E. (1982), "U economia delle differenze: il capitalism industriale della periferia", in Goglio S. (ed.) (1982).Sabel C. (1983), "La new Italy della piccola impresa", Politica ed Economia, XIV, n. 7-8, July-august 1983.Sabel C, Zeitlin J. (1982), "Alternative storiche alla produzione di massa", Srato e Mercato, n. 5, august 1982.Secchi B. (1974), Squilibri regionali e sviluppo economico, Marsilio, Padova.Secchi B. (1977), "Central and peripheral regions in a process of economie development: the Italian case", in Massey D.B., Batey P.W.J, (eds.) (1977).Summers CF., Selvik A. (eds.) (1979), Nonmetropolitan industrial growth and community change, Lexington Books, Lexington.Tarrow S. (1979), Tra centro e periferia, Il Mulino, Bologna.Trigilia C. (1980), "Struttura di classe e sistema politico: neocorporativismo ο neolocalismo?", Inchiesta, n. 46-47, july-oct. 1980.Varaldo R. (ed.) (1979), Ristrutturazioni industriali e rapporti fra imprese, Franco Angeli, Milano.Williamson J.G. (1965), "Regional inequality and the process of national development: a description of the patterns", Economic Development and Cultural Change, vol. 13, pp. 3-45.