137-161

Για τον περιφερειακό φορντισμό στον ευρωπαϊκό Νότο

• Lipietz, Alain

Η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ισπανία είναι τρεις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου με κοινό χαρακτηριστικό, στο πολιτικό επίπεδο, την πτώση των δικτατοριών τους, στα μέσα της δεκαετίας του '70, και την άνοδο της σοσιαλδημοκρατίας, ανάμεσα σ' ένα κομμουνιστικό κόμμα γύρω στο 10% και μια δεξιά παραδοσιακών τοπικών εκπροσώπων και εκσυγχρονιστών τεχνοκρατών. Στο κοινωνικό επίπεδο, όπως αναλύει ο Πουλαντζάς, η κρίση των δικτατοριών συνδυάζεται με την εμφάνιση μιας «εσωτερικής αστικής τάξης», γεννημένης μέσα στις συνθήκες της δικτατορίας, αλλά εμπνεόμενης από τις δημοκρατικές και συνδικαλιστικές ελευθερίες των αναπτυγμένων βιομηχανικών χωρών. Αυτό το άρθρο προσπαθεί να δείξει την οικονομική βάση αυτών των φαινομένων, όπως αυτή αποδίδεται από τις έννοιες του «φορντισμού» και του «περιφερειακού φορντισμού», που προκύψαν από την μελέτη των μεταπολεμικών μορφών βιομηχανοποίησης στις χώρες του «Κέντρου» (μελέτη Ιταλίας και Γαλλίας) και στις «Νέες Βιομηχανοποιημένες Χώρες (ΝΒΧ)» στις οποίες ανήκουν και οι τρεις χώρες που εξετάζονται). Το πέρασμα από την παλιά διεθνή διαίρεση εργασίας στον περιφερειακό φορντισμό εικονογραφεί τις αλλαγές στη σχέση κέντρου/περιφέρειας. Η γέννηση του καπιταλισμού από τις εμπορευματικές σχέσεις, το οικονομικό θαύμα του 17ου-18ου αιώνα, στηρίχθηκε στο πέρασμα από τις «πόλεις-κέντρα» του εμπορίου στη δημιουργία των «εθνικών οικονομιών» με το σχηματισμό της τάξης των μισθωτών και στη συνέχεια της εσωτερικής αγοράς. Το καπιταλιστικό κέντρο, στη φάση αυτή της εκτατικής συσσώρευσης, είναι σε μεγάλο βαθμό «ανοιχτό» - εξαρτημένο από το μη καπιταλιστικό «εξωτερικό» του (είτε μέσα είτε έξω από τα γεωγραφικά όρια των καπιταλιστικών εθνικών κρατών). Γιατί το μεγάλο πρόβλημα αυτή την περίοδο είναι η αναζήτηση διεξόδων: προς την ύπαιθρο και την οικοτεχνία, προς τα λιγότερο αναπτυγμένα κέντρα, προς τις άλλες χώρες. Το «εξωτερικό» είναι καταρχήν μια διέξοδος για τον καπιταλισμό• μια αγορά για τα προϊόντα του και μια δεξαμενή αυτού που ο ίδιος δεν μπορεί να φτιάξει αλλά χρειάζεται να χρησιμοποιήσει (πρώτες ύλες και εργατικό δυναμικό). Η περιφέρεια λειτουργεί έτσι σαν θερμοστάτης. Η σχέση της με το κέντρο ξεκινάει από αυτή τη διαδικασία, πριν να καταλήξει σε μια δομή άνισων σχέσεων. Τα χρόνια 1918-1945 ανακαλύπτεται ένας νέος τρόπος οργάνωσης της εργασίας (η συστηματοποίηση των κινήσεων των εργατών - γνωστός σαν «τεϋλορισμός») που αλλάζει τη διαδικασία εργασίας (με την ενσωμάτωση της εργατικής «τεχνογνωσίας» στο αυτόματο σύστημα των μηχανών). Οι αλλαγές αυτές επέτρεψαν την εμφάνιση ενός νέου καθεστώτος συσσώρευσης που επέβαλε ένα νέο τρόπο ρύθμισης- συνθήκες που χαρακτηρίζονται κωδικά με το όνομα «φορντισμός». Πρόκειται για καθεστώς εντατικής συσσώρευσης που χαρακτηρίζεται από την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και του όγκου του κατά κεφαλή σταθερού κεφαλαίου. Οι τεράστιες αυξήσεις παραγωγικότητας επιδείνωσαν δραματικά το πρόβλημα των διεξόδων, με κατάληξη την κρίση του '30. Το μεταπολεμικό «εύρημα» για τη λύση αυτού του προβλήματος ήταν η προσαρμογή της λαϊκής ζήτησης στις αυξήσεις της παραγωγής (αυξήσεις μισθών ανάλογα με τις αυξήσεις παραγωγικότητας)- αλλαγές που προϋπόθεταν ένα μετασχηματισμό των θεσμών και του ρόλου του κράτους: μια μορφή «μονοπωλιακής ρύθμισης». Κάτω από τις νέες συνθήκες του φορντισμού η σχέση κέντρου/περιφέρειας αλλάζει. Η περιφέρεια χάνει προοδευτικά τη σημασία της σαν «θερμοστάτης» των διεξόδων του καπιταλισμού, αν και διατηρεί τη σημασία της σαν «πηγή» πρώτων υλών. Από το 1960 κι έπειτα, κάποιες από τις κυριαρχούμενες χώρες (όπως η Ισπανία) ξαναρχίζουν να έχουν σημαντική παρουσία στο παγκόσμιο εμπόριο βιομηχανικών προϊόντων... αλλά αυτή τη φορά «με άλλη έννοια». Το καθεστώς εντατικής συσσώρευσης του φορντισμού απολήγει τώρα σε μια «άλλη» μεγάλη αντίφαση του καπιταλισμού: την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. Η θαυμάσια φορντιστική μηχανοποίηση δεν προκαλεί πια αρκετές αυξήσεις παραγωγικότητας. Η οργανική σύνθεση ανεβαίνει και πιέζει το ποσοστό εκμετάλλευσης στο κέντρο- οι νέες πηγές υπεραξίας θα βρεθούν στις «ΝΒΧ», κάτω από το συνδυασμό δύο παραγόντων: Ο πρώτος αναδύεται μέσα από την ίδια τη λογική του φορντισμού και την κρίση του: Η κατάτμηση της παραγωγικής διαδικασίας σε τρία κύρια στάδια (σύλληψη/οργάνωση, ειδικευμένη εργασία και από-ειδικευμένη εργασία συναρμολόγησης) επιτρέπει τη χωριστή γεωγραφική χωροθέτηση ανάλογα με περιοχές που καθορίζονται από την ειδίκευση και τις συνθήκες εκμετάλλευσης του εργατικού δυναμικού. Εφαρμοσμένο αυτό το μοντέλο αρχικά το κέντρο, μεταφέρει στη συνέχεια τα απο- ειδικευμένα στάδια παραγωγής στην άμεση εξωτερική περιφέρεια. Πρόκειται για μια νέα μορφή επέκτασης του ίδιου καθεστώτος συσσώρευσης και όχι, όπως πριν, για μια μορφή που συσχέτιζε αυτό το καθεστώς με το «εξωτερικό» του. Ο δεύτερος παράγοντας είναι η ύπαρξη, στις χώρες αυτές, αυταρχικών καθεστώτων που θα επιτρέψουν την εμφάνιση νέων εκμεταλλευτριών τάξεων (ακριβώς γιατί εξασφαλίζεται ισχυρή αυτονομία του κράτους, όχι μόνον απέναντι στις εκμεταλλευόμενες τάξεις αλλά και απέναντι στις παραδοσιακά εκμεταλλεύτριες, κάτω από δύο τυπικά σχήματα: α) τον «σκληρό τεϋλορισμό», με την αποκέντρωση συγκεκριμένων τμημάτων των κλάδων στις χώρες με ψηλό ποσοστό εκμετάλλευσης και την επανεξαγωγή των προϊόντων προς το κέντρο (πρόκειται για «τεϋλορισμένες» αλλά όχι και βιομηχανοποιημένες δραστηριότητες που απασχολούν κυρίως γυναίκες), και β) τον «περιφερειακό φορντισμό» που συνδυάζει την ύπαρξη αυτόνομου τοπικού κεφαλαίου, ειδικευμένης εργατικής τάξης και σημαντικών μεσαίων στρωμάτων στις πόλεις (αναπτυγμένη εσωτερική αγορά)- πρόκειται για φορντισμό που παραμένει περιφερειακός από το γεγονός ότι, μέσα στα παγκόσμια κυκλώματα των κλάδων, οι θέσεις εργασίας και η παραγωγή που αντιστοιχούν στα ανώτερα και πιο ειδικευμένα στάδια εργασίας βρίσκονται έξω από τις χώρες αυτές. Η παγκόσμια κρίση, που ξεκίνησε τη δεκαετία του ' 70, είναι κρίση του φορντισμού στο κέντρο. Ο περιφερειακός φορντισμός ήταν μια ανάσα επιβίωσης. Αυτή την περίοδο, οι «ΝΒΧ» παίζουν ένα διπλό ρόλο: με τις «παραδοσιακές» πηγές (πρώτες ύλες, μετανάστευση, τουρισμό) και με τις εξαγωγές, εξασφαλίζουν, αν και με αργό ρυθμό, τη συγκράτηση της παγκόσμιας ανάπτυξης. Μετά το 1980, η παγκόσμια ύφεση θα πνίξει αυτό το καθεστώς συσσώρευσης, στερεύοντας ταυτόχρονα τις διεξόδους και τις πηγές αναχρηματοδότησης. Από το 1974-75, το «καπάκι της χύτρας» έχει σηκωθεί στις τρεις μεσογειακές χώρες: με τη δημοκρατία και το τέλος της αστυνόμευσης (η δικτατορία στηριγμένη στους χαμηλούς μισθούς και ειδικεύσεις των εργατών γέννησε ένα νέο προλεταριάτο και νέα μεσαία στρώματα) ο περιφερειακός φορντισμός βρίσκεται αφοπλισμένος. Τα στοιχεία για τις τρεις χώρες δείχνουν ότι αυτές συμβάδιζαν με το γενικότερο χαρακτήρα των «ΝΒΧ» της δεκαετίας του '60: είχαν μια ανάπτυξη, κυρίως βιομηχανική, μεγαλύτερη από αυτή των «παλιών» βιομηχανικών χωρών. Στη δεκαετία του '70 πλησιάζουν την ανάπτυξη του «κέντρου» (κύρια ως προς τις επενδύσεις, τη βιομηχανική παραγωγή και το ΑΕΠ). Οι διαφορές που εμφανίζονται ανάμεσα τους μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι υπάρχει μια τάση να πλησιάσουν (σχετικά βέβαια): η Ελλάδα την «παλιά διεθνή ειδίκευση εργασίας» (στην περίπτωση της: παραγωγή και εξαγωγή πρώτων υλών), η Πορτογαλία μια μορφή «σκληρού τεϋλορισμού» (εξαγωγή βιομηχανικών προϊόντων σε χαμηλές τιμές και ασθενή εσωτερική αγορά) και μόνον η Ισπανία προς μια μορφή αναπτυγμένου «περιφερειακού φορντισμού».

• Sociology

• Κοινωνικές επιστήμες

*Η περίληψη του άρθου έγινε από την Ελένη Ανδρικοπούλου

1. Aglietta M. (1976), Régulation et crises du capitalisme, Galmann-Lévy, Paris.Braudel F.( 1949) La Mediterranée et le monde méditerranéen à /' époque de Philippe //, Flammarion, Paris.Braudel F. (1980), Civilisation materielle, économie et capitalisme, A. Colin, Paris. C.E.P.R.E.M.A.P. C\980\Redéploiement industriel et espace économique, rapport â la DATAR de Lafont J., Leborgne D., Lipietz Α., publié dans Travaux et Recherches de Prospective, n° 85, La Documentation Française.Coriat B. (1979),L'atelier et le chronomètre, Paris, Bourgois.Freire de Souza F. (1983), «L' Economie Portugaise: Valons our une Etude Structurelle», Thèse en cours de rédaction, mimeo CEPII.Granou Α., Baron Y.,eillaudot B.(1979), Croissance et crise, Maspéro, Paris.Lipietz A. (1977),Le capital et son espace,Paris, F. Maspéro, édition augmentée 1983.Lipietz A. (1979), Crise et inflation:pourquoi? Paris, Maspéro.Lipietz A. (1981), «Vers une Mondialisation du Fordisme?», intervention au Symposium International de Sfax (Avril 1981). Trad, anglaise: New Left Review ηα 132, 1982.Lipietz A. (1982 a), «La Crise du Fordisme Périphérique», intervention au Colloque de Modène (Novembre 1982) «Problèmes de la Reprise Internationale et N.O.E.I.», mimeo CEPREMAP 8225, à paraître dans Espaces et Sociétés.Lipietz A. (1982 b), «Derrière la Crise: la Tendance a la Baisse du Taux de Profit», Revue Economique n° 2, Mars.Lipietz A. (1983), «Les Transformations dans la D.I.T. : Considérations Méthodologiques», intervention au colloque d'Ottawa «Le Canada dans la Nouvelle Division Internationale du Travail», à paraître dans Les Temps Modernes.Mistral J. (1982) «La Diffusion Internationale Inégale de Γ Accumulation Intensive et sa Crise», J.L. Reiffers (ed.), Economieet finance internationale, Dunod, Paris. Patriarca F. (1982), «Taylor no Purgatorio. Ο Trabalho Operaio na Metalomecanica Pesada»,,4f7a//"se Social,r\° 2, Lisboa.Poulantzas N. (1975), La crice des dictatures, F. Maspéro, Paris.Wallerstein I. (1974), 777e modem world system, Academic Press, New York and London.