73-85

Βιωμένος χώρος και Οικονομικός χώρος : Αντιφάσεις στην Περιφερειακή Ανάπτυξη

• Friedmann, John

' Η περιφερειακή θεωρία βασίζεται στό μεγαλύτερο μέρος της στό μοντέλο κέντρο-περιφέρεια οπως αυτό ορίστηκε από τους Perroux (1950),Myrdal (1957), Hirschmann (1958) και Friedmann(1972). Από τήν πλευρά της ή μαρξιστική προβληματική έχει κάνει τέσσερις βασικές συνεισφορές στην περιφερειακή ανάλυση και στό μοντέλο κέντρο-περιφέρεια. Η θεωρητική αφετηρία της είναι τό παγκόσμιο σύστημα αγοράς. Τά μοντέλα της περιέχουν σάν απαραίτητο στοιχείο, μιά θεωρία γιά τό κράτος. Η προσοχή τους στρέφεται σέ συγκεκριμένους μηχανισμούς, όπως ή γεωγραφική μεταφορά της άξιας. Και ή πολιτική έμφαση δίνεται στά περιφερειακά κοινωνικά κινήματα και τους αγώνες τους σάν μέσο αλλαγής (Frank 1967, Hymer 1972, Amin 1974, Wallerstein 1974, Lipietz 1977, Hadjimichalis 1981). Τό μοντέλο κέντρο-περιφέρεια περιέχει συγκρούσεις από αντίθετα συμφέροντα (πού γίνονται ιδιαίτερα αντιληπτές άπό τήν μαρξιστική προβληματική) και στό κείμενο αυτό θά προσπαθήσω νά προσδιορίσω τήν φύση αυτών τών συγκρούσεων. Δύο γεωγραφίες αποτελούν μία «ενότητα αντιθέσεων». Θά ονομάσω τήν πρώτη «βιωμένος χώρος» και τή δεύτερη «οικονομικός χώρος». Αν καί οί δύο είναι ισότιμα απαραίτητες γιά τήν ύπαρξη και εξέλιξη τών συγχρόνων κοινωνιών, είναι μόνιμα σέ σύγκρουση. Τους τελευταίους δύο αιώνες ό οικονομικός χώρος έχει κατακτήσει καί υποστηρίξει τόν βιωμένο χώρο, τόν έχει κατακερματίσει καί μαζί μ' αυτόν τά άτομα καί τίς κοινότητες τους. ' Ο βιωμένος χώρος αντιστοιχεί στην απλή διατήρηση της ζωής. Οί βιωμένοι χώροι είναι όριοθετημένες περιοχές σέ διάφορες κλίμακες (άπό τήν κατοικία καί γειτονιά μέχρι τήν περιφέρεια καί τό εθνικό κράτος) καί αποτελούν συγκεκριμένες άξιες γιά τους ανθρώπους. Είναι συγκεκριμένοι «τόποι» μέ τήν ιστορία τους, τήν πολιτική τους υπόσταση, τά ονόματα τους, χώροι πού έχουν τελικά μιά συνέχεια. Αντίθετα οί οικονομικοί χώροι είναι αόριστοι καί ασυνεχείς, αποτελούνται άπό σημεία/θέσεις καί συνδέσεις (μετακινήσεις καί μεταφορές αγαθών, κεφαλαίου, εργασίας, πληροφορίας, κ.ά.). Σάν αόριστοι χώροι, συνεχώς αλλάζουν καί μεταμορφώνονται, αλλά βασικά παραμένουν άνιστορικοί, οί μεταλλαγές τους εκφράζονται μέ τή γλώσσα τών αριθμητικών υπολογισμών. Ό οικονομικός χώρος παράγεται και ελέγχεται άπό τις επιχειρήσεις. Τό κριτήριο τους είναι ή αποδοτικότητα στή συσσώρευση τοϋ ύπερπροϊόντος ενώ τό κοινωνικό κόστος πρέπει νά απορροφηθεί άπό τό δημόσιο και τήν τοπική κοινότητα. Η σύγκρουση μεταξύ βιωμένου και οικονομικού χώρου έχει κατά τή γνώμη μου τέσσερις βασικές συνέπειες. Πρώτα, μπορούμε νά αναγνωρίσουμε τήν αποδιοργάνωση τοΰ βιωμένου χώρου καί τήν προοδευτική υποταγή του στον οικονομικό χώρο. Δεύτερο, κάτω άπό τήν ηγεμονία του οικονομικού χώρου, ή ανάπτυξη έγινε συνώνυμη της διεύρυνσης της οικονομικής παραγωγής, χωρίς νά υπολογίζεται τό κοινωνικό κόστος. Τρίτο, ή οικονομική διεύρυνση καί οι σχετικές κοινωνικές αλλαγές, μεταφέρονται άπό τό παγκόσμιο κεφάλαιο στους βιωμένους χώρους κάθε κοινότητας. Σάν μιά εξωτερική επέμβαση, αυτό δημιουργεί νέες εξαρτήσεις. Και τέταρτο, ή χιονοστιβάδα τοΰ κοινωνικού κόστους παραγωγής πού αναλαμβάνει τό κράτος καί ή τοπική κοινότητα δημιουργεί τήν οικονομική κρίση τοΰ κράτους πού περιλαμβάνει πληθωρισμό, ανεργία, φτώχεια, μόλυνση, εγκληματικότητα, εγκατάλειψη της υπαίθρου, καταστροφή τών παλιών βιομηχανικών κέντρων κ.ά. Στην πολύπλοκη καί αντιφατική αυτή πραγματικότητα δέν πιστεύω οτι ύπαρχο JV εύκολες λύσεις. Μιά βασική προσπάθεια θά ήταν νά αντιστραφεί ό συσχετισμός κυριαρχίας μεταξύ βιωμένου και οικονομικού χώρου. Αυτό σημαίνει νά υποταχτεί ό οικονομικός χώρος στην πολιτική εξουσία του κράτους. Σημαίνει νά προστατευθεί ό ιστορικά βιωμένος χώρος τών πόλεων, τών περιφερειών καί του εθνικού κράτους άπό τις επιδιώξεις του κεφαλαίου. Αυτό σημαίνει τέλος γιά τό κράτος καί μιά διαφορετική πηγή άντλησης τής εξουσίας του. Θά πρέπει στηρίζεται άμεσα στή λαϊκή ισχύ πού θά κινητοποιείται γιά κοινά συμφέροντα στους τόπους δουλειάς καί τόπο διαμονής Προς μιά τέτοια κατεύθυνση αναδόμησης τής πολιτικής κοινότητας καί τοΰ βιωμένου χώρου, δύο συνθήκες πρέπει νά εκπληρωθούν. Ή πρώτη άφορα, τή σταθερή καί συνεχή πρόοδο προς τήν εξομοίωση τών δυνατοτήτων γιά προσπέλαση στην κοινωνική δύναμη (π.χ. γνώση, ικανότητες, μέσα παραγωγής, πληροφόρηση κ.ά.). ' Η δεύτερη συνθήκη -γιά τά «μέσα ανάπτυξης»- είναι αυτό πού ό Habermas (1979) αποκαλεί μιά διαδικασία μή-διακοπτόμενης πολιτικής επικοινωνίας, δηλαδή ελεύθερη καί δημοκρατική πληροφόρηση/κριτική. Μέσα σέ μιά τέτοια προοπτική, ό περιφερειακός προγραμματισμός μπορεί ξανά νά βρει μιά νομιμοποιημένη αποστολή. Μπορεί νά βοηθήσει τήν πολιτική εξουσία μέ ειδικευμένη γνώση, αρθρώνοντας τις ανάγκες καί τις δυνατότητες ανάπτυξης κατά τόπους καί περιοχές. Η απαίτηση γιά υλικό καί εμπεριστατωμένο προγραμματισμό θά αντικατασταθεί μέ τήν άρθρωση βασικών αναγκών/βιωμένου χώρου. Βέβαια οι συγκρούσεις, ταξικές καί χωρικές, θά παραμείνουν. Αλλά σέ μιά αναδομημένη κατάσταση, μπορούν νά είναι συγκρούσεις πού θά ανεβάζουν τή συνείδηση τών ατόμων καί δέν θά αποτελούν μόνο στοιχεία αντιπαράθεσης δύναμης. Η τελική επίλυση τής σύγκρουσης θά παραμείνει πολιτική.

• Social and economic geography

• Κοινωνικές επιστήμες

Η περίληψη καί μετάφραση στά ελληνικά έγινε άπό τόν Κωστή Χατζημιχάλη, μέ άδεια τού συγγραφέα

1. Amin, S., 1974, Accumulation on a World Scale: A Critique of the Theory of Underdevelopment. 2 vols. Ν. Y.: Monthly Review Press.Easterlin, RA., 1974. «Does Economic Growth Impove the Human Lot?» In Davis, P.A. and Reder, M.W., eds., Nations and households in Economic Growth. Essays in Honor of Moses Abramovitz. NY.: Academic Press.Forester, J., 1980. «Critical Theory and Planning Practice», Journal of the American Planning Association, 46, 275-286.Frank, A.G., 1967. Capitalism and Underdevelopment in Latin America. NY.: Monthly Review Press.Freiberg, J.W., 1977. «The Dialectic in China: Naoist and Taoist», Bulletin of Concerned Asian Scholars, 9, 12 (Jan. - March), 2 - 1 9 .Friedmann, J., 1972. «A General Theory of Polarized Development», in Hansen, N.M., ed., Growth Centers in Regional Development. NY.: The Free Press. London: Collier-Macmillan.Friedmann, J., 1979. «Urban Poverty in Latin America», Development Dialogue 1, 98-114.Friedmann, J., 1980. «Urban Communes, Self Management, and the Reconstruction of the Local State», UCLA, School of Architecture and Urban Planning, Working Paper.Friedmann, J, and Weaver, C, 1979. Territory and Function: The Evolution of Regional Planning. Berkeley: University of California Press. London: Edw. Arnold.Goodman, R., 1979. The Last Entrepreneurs: America s Regional Wars For Jobs And Dollars. N.Y.: Simon and Schuster.Gross, B.M, 1980. Friendly Fascism: The New Face of Power in America. NY.: M. Evans, 1980.Habermas, J., 1979. Communication and the Evolution of Society. Boston:BeaconPress,ch.1. Hadjimichalis, C, 1981 «Regional Crisis, the State, and Regional Social Movenents in Southern Europe». Paper presented at the meeting of the European Periphery Group. University of Luleâ, Sweden, March 23-25.Hirsch, F., 1976. Social Limits to Growth. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.Hirschman, A.O., 1958. The Strategy of Economic »Growth. New Haven: Yale University Press.Holland, S., 1976. Capital versus the Regions. London: Macmillan.Hymer, S., 1972. «The Internationalization of Capital», Journal of Economie Issues, 6, 91-111.International Labour Office, 1977, Poverty and Landlessness in Rural Asia. Geneva: ILO.Kemp, R., forthcoming. «Critical Planning Theory-Review and Critiques», in Healey, P. et al., eds., Planning Theory into the 1980" s. Oxford: Pergamon.Lipietz, Α., 1977. Le capital et son espace. Paris: Maspèro.Markusen, AR., 1978 «Regionalism and the Capitalst State: the Case of the United States«, Kapitalstate, 7, 39-62.Marris, P., 1981. Meaning and Action. Manuscript.Myrdal, G., 1957. Economic Theory and Underdeveloped Regions. London: Duckworth.Oakerson, R.J., 1981. «Neighborhood Incorporation: a Constitutional Approach to Neighborhood Scale Political Development», NORG Bulletin (Indiana University), March.O'Connor, J., 1973. The Fiscal Crisis of the State. NY.: St Martin s Press.Palloix, C, 1977. «The Self-Expansion of Capital on a World Scale», Review of Radical Political Economics, 9, 1-29.Perroux, F., 1950. «Economic Space: Theory and Applications», Quarterly Review of Economics, 64, 89-1-4.Pitkin, H.F.,1967 The Concept of Representation. Berkeley: University of California Press.Scitovsky, T., 1976. The Joyless Economy. NY.: Oxford University Press.Soja, E., 1980. «The Socio-Spatial Dialectic» Annals of the Association of American Geographers, 70, 2 (June), 207-225.Stöhr, W. and Tödtling, F., 1979. «Spatial Equity: Some Anti-Theses to Current Regional Development Doctrine», in Folmer, H. and Oosterhaven, J., eds., Spatial Inequalities and Regional Development. Boston, The Hague, London: M. Nijhoff.Seers, D., 1976. «The Political Economy of National Accounting», in Cairncross, A. and Puri, M., eds., Employment, Income Distribution, and Development Theory: Problems of the Developing Countries. Essays in Honour of H.W. Singer. London: Macmillan.Tyson, L. d'A., 1980. The Yugoslav Economic System and Its Performance in the 1970s. Berkeley: University of California, Institute of International Relations. Research Series 44.Wallerstein, I., 1974. «The Rise and Future Demise of the Capitalist World System», Comparative Studies in Society and History, 16, 4 (September), 387-415.Winner, L., 1977. Autonomous Technology: Technics-out-of-Control as a Theme in Political Thought. Cambridge, Mass.: MIT Press.