293-309

Ο σωτήρας στον Αριστοφάνη : Ανθρωπολογική προσέγγιση

• Παππάς, Θεόδωρος Γ.

Το πρόσωπο του «ήρωα-σωτήρα» διαδραματίζει τον κύριο ρόλο στις περισσότερες από τις σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη. Αυτός ο κωμικός ήρωας, άντρας ή γυναίκα, ανήκει στις μεσαίες κοινωνικές τάξεις, είναι συνήθως ηλικιωμένος ή όταν πρόκειται για γυναίκα βρίσκεται στην ώριμη ηλικία και επιπλέον υποφέρει έντονα από κάτι. Είναι αηδιασμένος από τον πόλεμο και τα δεινά που αυτός συνεπάγεται, αγαπά την ειρήνη και τις χαρές της αγροτικής ζωής, αλλά κυρίως έχει απαυδήσει από την αδιαφορία των συμπολιτών του. Μπροστά στον γενικό ξεπεσμό της δημόσιας ζωής αποφασίζει να αντιδράσει. Μόνος του, χωρίς βοήθεια, χωρίς συμπαράσταση από κανέναν, φαινομενικά χωρίς ιδιαίτερες ικανότητες θα αγωνιστεί και θα νικήσει! Η επανάσταση του είναι παράλογη, αλλά η νίκη του θα είναι σπουδαία, πραγματικός θρίαμβος. Αυτός ο μέσος Αθηναίος πολίτης, ο οποίος όμως παρέμεινε αδιάφθορος και τίμιος, θα αντιμετωπίσει μόνος του κάθε ισχυρό αλαζόνα της εξουσίας. Θα κυριαρχήσει σε όλες τις παράλογες καταστάσεις και στο τέλος η άνοδος του θα είναι κατακόρυφη: ξανανιωμένος θα γιορτάσει τον θρίαμβο του δίπλα σε μια καλλονή. Τα χαρακτηριστικά του σωτήρα βρίσκονται στους περισσότερους πρωταγωνιστές του Αριστοφάνη. Η έννοια της σωτηρίας επανέρχεται ως Leitmotiv, συνοδευόμενη από τις έννοιες του σωζειν και σωτήρ, σε όλες σχεδόν τις κωμωδίες του Αριστοφάνη. Μάλιστα η ανάγκη της σωτηρίας είναι έντονη και σε πολλές σκηνές όπου οι σχετικές λέξεις απουσιάζουν. Από τις έντεκα κωμωδίες που μας έχουν διασωθεί οι οχτώ μάς παρουσιάζουν από έναν πρωταγωνιστή που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως σωτήρας. Αυτοί οι ήρωες-σωτήρες είναι: Ο Δικαιόπολις στους Αχαρνείς, ο Αγοράκριτος στους Ιππείς, ο Βδελυκλέων στους Σφήκες, ο Τρυγαίος στην Ειρήνη, ο Πεισθέταιρος στους Όρνιθες, η Λυσιστράτη στην ομώνυμη κωμωδία, η Πραξαγόρα στις Εκκλησιάζουσες και ο Χρεμύλος στον Πλούτο. Στις οκτώ αυτές κωμωδίες το πρόσωπο του σωτήρα διαδραματίζει ενεργό δράση και η σωτηρία που επιφέρει είναι αισθητή σε πολλούς. Για τις πολιτικές αυτές κωμωδίες η κατάσταση κρίσης που επικρατεί στην αρχή δικαιολογεί την ενέργεια κάποιου σωτήρα* η εμφάνιση του και οι ενέργειες του είναι απόλυτα δικαιολογημένες στο αίσθημα του κοινού. Το πλαίσιο όμως αλλάζει στις τρεις υπόλοιπες κωμωδίες «φιλολογικής κριτικής», τις Νεφέλες, τις Θεσμοφοριάζουσες και τους Βατράχους. Στις κωμωδίες αυτές το πρόσωπο του σωτήρα δε φαίνεται να έχει θέση. Εν τούτοις ακόμη και στα έργα αυτά η ιδέα της σωτηρίας παρουσιάζεται έστω και περιθωριακά, μο λονότι η υπόθεση δεν το απαιτεί. Φαίνεται πως η κωμική παράδοση στο θέμα αυτό ήταν τόσο ισχυρή που επέβαλε στον ποιητή την ιδέα της σωτηρίας.

• Languages and Literature

• Λογοτεχνία

Communication au 3ème Congrès International de Sociologie du Théâtre, organisé par l'Université Libre de Bruxelles du 30 Octobre au 2 Novembre 1992, à Lisbonne.