137-146

Ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου και των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, του Βασιλικού Κανδιδάτου Βασιλείου Τίγορη, στο Erdemli της Καππαδοκίας

Articles

• Thierry, Nicole
• THIERRY, Nicole

Στov ναό του Αγίου Κωνσταντίνου και των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων αναφερθήκαμε εν συντομία σε ένα πρώτο άρθρο για την κοιλάδα του Erdemli και τα μνημεία της, τα οποία έχουμε επανειλημμένα επισκεφθεί από την εποχή του εντοπισμού τους το 1989. Η κοιλάδα ανοίγεται στο δρόμο από την Καισαρεία προς τη Nigde, πέντε χιλιόμετρα βορείως της πόλης Yesilhisar (=το πράσινο κάστρο), κοντά στην αρχαία πόλη Κύζιστρα. Το Erdemli ήταν ένα από τα πέντε χωριά που παρέμειναν ελληνικά έως τον 20ό αιώνα, όμως διαφέρει από τα άλλα εξαιτίας της ομοιογένειας των ναών της κοιλάδας του (Εικ. 1 και 2). Ύστερα από την ειρηνική περίοδο της εποχής των Μακεδόνων η περιοχή έγινε και πάλι πεδίο μαχών, στόχος ήδη από το 1059 των αρμενικών επιδρομών του βασιλιά Ani Gagik Β', και στη συνέχεια των τουρκικών επιδρομών στο διάστημα μεταξύ 1068 και 1071. Το 1091 κατακτήθηκε από τους Σελτζούκους Τούρκους, ενώ το 1097 παραχωρήθηκε σε αρμένιο διοικητή, μετά την πρώτη Σταυροφορία. Μεταξύ των ναών που φέρουν γραπτό διάκοσμο, αυτός που περιγράφουμε εδώ είναι από τους πιο ενδιαφέροντες, χάρη στην αφιερωτική επιγραφή που χρονολογείται στην ταραγμένη περίοδο του β' μισού του 11ου αιώνα. Πτα)ση βράχων έχει καταστρέψει τη δυτική πλευρά του ναού, που έχει σπηλαιώδη όψη. Αναγνωρίζεται ένας διπλός ναός, με καμαροσκεπές το βόρειο τμήμα και καλυμμένο με οριζόντια οροφή το νότιο (Εικ. 3). Οι τοιχογραφίες που καλύπτουν και τα δύο παρεκκλήσια, σώζονται αποσπασματικά και είναι πολύ μαυρισμένες από την αιθάλη. Η αφιερωτική επιγραφή βρίσκεται στη νότια αψίδα, ανάμεσα στο τεταρτοσφαίριο και τον ημικύλινδρο. Σώζεται μόνο ένα τμήμα από τη μέση, καθώς και το τέλος της (Εικ. 4). Η αδρή επιφάνεια του βράχου δικαιολογεί τις ασυμμετρίες, αλλά διακρίνονται κάποιοι χαρακτήρες, όπως Ε, Κ, Μ και Υ, που μπορούν να συγκριθούν με πιο επιμελημένες επιγραφές, όπως στη γειτονική κοιλάδα της Soganli, στο ναό της Αγίας Βαρβάρας (1006 ή 1021), και στο Karabas kilise (1060-1061). Από την αρχή δεν σώζεται παρά μόνο: ...[ΔΙΑ] CYNAPOMIC BACIΛΕΙΟΥ ΤΙΓΟΡΙ BACHAIfKOYJ KANfAIAATOYJ «Τίγορις» είναι αναμφίβολα όνομα οικογένειας (ή προσωνύμιο). Ο τύπος δεν είναι σε γενική, αλλά αυτό είναι γνωστό και από αλλού στην Καππαδοκία, όπου η κατάληξη «ι» ή «η» αποτελεί τον κανόνα. Από την άλλη πλευρά το πατρώνυμο εδώ είναι συνδεδεμένο με το μικρό όνομα, γεγονός που μπορεί να οφείλεται στην ξενική καταγωγή του προσώπου, όπως απαντάται σε μερικές σφραγίδες (πρβλ. υποσημ. 7). Το πατρώνυμο Τιγορις επιτρέπει να υποθέσουμε ότι ο Βασίλειος καταγόταν, ο ίδιος ή η οικογένεια του, από το Digor (Tigor). Η αρμενική αυτή περιοχή της ανατολικής Ανατολίας, σε απόσταση 48 χλμ. από το Kars, ήταν γνωστή έως τα μέσα του 11ου αιώνα για τη μητρόπολη της, το προσκύνημα του Αγίου Σεργίου και το μοναστήρι του. Το τελευταίο ήταν, χωρίς αμφιβολία, μία από τις χορηγίες των βασιλέων της Αρμενίας, των οποίων οι δωρεές μαρτυρούνται ακόμη το 1042, εποχή κατά την οποία οι Αρμένιοι αντάλλασσαν τα εδάφη τους με εκείνα της ελληνικής Ανατολίας. Ο Βασίλειος του Erdemli, αυτοκρατορικός κανδιδάτος, ήταν πιθανώς ένας από τους εξελληνισμένους Αρμενίους που είχαν εισδύσει στο βυζαντινό στρατό και που ήταν πολυάριθμοι στις γραμμές άμυνας της Καππαδοκίας κατά μήκος του δρόμου που περνούσε από τις πόλεις Κύζιστρα, Καισαρεία, Σεβάστεια. Το τέλος της επιγραφής είναι συνηθισμένο, λείπει μόνο η ένδειξη του έτους: [ANArHNOCJKONTEC EYXECOE ΑΥΤΟΝ ΑΙΑ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟΝ ΑΜΗΝ + ΜΙΝΙ / ΜΑΡΤΙΟ ΙΘ ENAIXTIONOCAT (ΤΟ Ε) ΤΙ [ς] Το σύνολο ανήκει σε ένα ενιαίο στρώμα και είναι καλής ποιότητας. Στο βόρειο παρεκκλήσιο οι τοιχογραφίες είναι σχεδόν κατεστραμμένες. Στην κόγχη της κεντρικής αψίδας εικονίζεται ο Παντοκράτωρ σε προτομή• πάνω από την αγία τράπεζα οι άγιοι Γεώργιος και Θεόδωρος, επίσης σε προτομή• στη βόρεια πλευρά οι άγιοι Γρηγόριος Νύσσης, Αθηνογένης και ο διάκονος Στέφανος• στη βόρεια κόγχη, κοντά στο ιερό, η Παναγία Οδηγήτρια. Στο νότιο παρεκκλήσιο σώζονται κάποιες τοιχογραφίες πολύ φθαρμένες. Στην κόγχη της κεντρικής αψίδας υπάρχει παράσταση μίας σύνθετης Δέησης, με την οποία συνδέονται άγγελοι με αρχαιοπρεπή ενδυμασία (Εικ. 6), σύμφωνα με την πρώιμη αυτοκρατορική εικονογραφία. Πλαισιώνουν τον Χριστό που είναι καθισμένος σε θρόνο-βωμό (Εικ. 5) και χωρίζονται από τους αγίους Άννα και Ιωακείμ που εικονίζονται εντός μεταλλίων, σύμφωνα με εικονογραφική παράδοση πολύ διαδεδομένη στην Καππαδοκία. Πίσω παριστάνονται η Θεοτόκος και ο Πρόδρομος. Στον ημικύλινδρο της αψίδας, στην επιφάνεια που χωρίζεται από τη Δέηση με την αφιερωτική επιγραφή, εικονίζονται μία σειρά ιεραρχών κάτω από τόξα- στο μέσον, πάνω από την αγία τράπεζα, ο Μέγας Κωνσταντίνος σε μετάλλιο μεταξύ του Μεγάλου Βασιλείου και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Κοντά στον τελευταίο μπορεί κανείς να αναγνωρίσει ακόμη τους αγίους Νικόλαο, Αθανάσιο, Γρηγόριο τον Θαυματουργό και Θεοφύλακτο. Στη βορειοανατολική γωνία του κλίτους εικονίζεται ο άγιος Άβιβος σε προτομή, στο μαρτύριο της Εδέσσης. Επάνω από τη θύρα ταυτίζεται με επιγραφή η αγία Ελένη σε προτομή, δίπλα σε διάλιθο σταυρό. Από την άλλη πλευρά η μορφή του Μεγάλου Κωνσταντίνου δεν σώζεται. Στην οριζόντια οροφή του νότιου τμήματος υπήρχε η πολύ ενδιαφέρουσα παράσταση των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων της Σεβάστειας σε προτομή, από τους οποίους σώζονται μόνο δεκατέσσερις στη νοτιοδυτική γωνία (Εικ. 3). Τα μετάλλια κάλυπταν όλη την επιφάνεια και στο κέντρο υπήρχε η σταυρόσχημη επιγραφή: ΥΑΓΥ- [ΟΙ] [TECCAPJAKQNTA. Τα πρόσωπα, με ωραίο πλάσιμο, σώζονται άλλα σε καλύτερη και άλλα σε χειρότερη κατάσταση, και είναι ως επί το πλείστον καλυμμένα από αιθάλη (Εικ. 7 και 8). Η εικονογράφηση της οροφής από τα πορτραίτα των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων της Σεβάστειας αποτελεί μοναδικό παράδειγμα στην τέχνη της Καππαδοκίας. Οι μορφές των μαρτύρων είχαν την ίδια φυλακτήρια σημασία που έχουν και οι σταυροί που κάλυπταν τους θόλους και τις οριζόντιες οροφές στους παλαιότερους ναούς. Η απεικόνιση των τεσσαράκοντα αγίων στο Erdemli αντικατοπτρίζει αρκετά καλά το θρησκευτικό και πολεμικό κλίμα που επικρατούσε στην πεδιάδα της Nigde στην Καισαρεία στα μέσα του 11ου αιώνα και στις επόμενες δεκαετίες. Ο Βασίλειος Τίγορις, βασιλικός κανδιδάτος, έπαιξε αναμφίβολα σημαντικό ρόλο στο διαφιλονικούμενο νότιο σύνορο της Καππαδοκίας. Για την τοιχογράφηση του ναού, του οποίου υπήρξε ο χορηγός, προσκάλεσε έναν προικισμένο καλλιτέχνη, αλλά η έμπνευση και η επιλογή απεικόνισης των αγίων Τεσσαράκοντα στην οροφή και η αφιέρωση του ναού στον άγιο Κωνσταντίνο, ως σύμβολο της νίκης του Σταυρού, θα πρέπει να αποδοθούν στον ίδιο.

• Arts
• History and Archaeology

• Αρχαιολογία

856: https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/4268, DOI: https://doi.org/10.12681/dchae.477

• http://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/vol45_17
• http://dx.doi.org/10.12681/dchae.477