165-238

• Vincent, Alfred

Θέμα της μελέτης είναι τα έμμετρα χρονικά του Σταυρινοϋ Βηστιάρη και του Γεωργίου Παλαμήδη για τους αγώνες του βοεβόδα (ηγεμόνα) της Βλαχίας Μιχαήλ του Γενναίου (1593-1601) εναντίον των Τούρκων. Ο Σταυρινός, ο όποιος είχε διατελέσει αξιωματούχος στην αυλή του Μιχαήλ, έγραψε το κύριο μέρος του χρονικού του (’Ανδραγαθίες του ευσεβέστατου και ανδρειοτάτου Μιχαήλ βοεβόδα λίγους μήνες μετά το θάνατο του ηρώα – το κείμενο πρωτοτυπώθηκε το 1638 και αναδημοσιεύτηκε πολλές φορές σε λαϊκές εκδόσεις. Ό Παλαμήδης συνέθεσε το δικό του χρονικό το 160 7 στην Οστροβία της σημερινής Ουκρανίας• το έργο έχει διασωθεί σε ένα μοναδικό χειρόγραφο, το όποιο βρίσκεται τώρα στο Βρεταννικό Μουσείο. Και τα δύο κείμενα εκδόθηκαν φιλολογικά από τον Emile Legrand στο τέλος του περασμένου αιώνα.Τα κείμενα του Σταυρινού και του Παλαμήδη έχουν περίπου την ίδια έκταση (1312 και 1362 στίχοι αντίστοιχα) και αρκετά κοινά σημεία, αν και οι λεκτικές αντιστοιχίες μεταξύ τους είναι λιγοστές και μπορούν να αποδοθούν πιθανώς στην ύπαρξη κοινών πηγών. Και τα δύο έχουν ορισμένες ομοιότητες με άλλα έμμετρα χρονικά και με έμμετ ρα μυθιστορήματα, όπως π.χ. η Ριμάδα του Βελισαρίον. Θα μπορούσε επίσης να γίνει μια σύγκριση με τα δημοτικά τραγούδια πού πραγματεύονται το ίδιο θέμα. Συγκεκριμένος σκοπός της μελέτης είναι να εξετάσει τον τρόπο με τον όποιο οι δύο συγγραφείς μετατρέπουν πολύ πρόσφατα ιστορικά συμβάντα σε μια αφήγηση πού έχει αρκετά από τα χαρακτηριστικά ενός θρύλου. Και τα δύο κείμενα αρχίζουν την αφήγησή τους με την πρώτη εξέγερση του Μιχαήλ εναντίον των Τούρκων (1594), και δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στη μάχη του Cälugäreni (1595), στην κατάκτηση της Τρανσυλβανίας κ ι της Μολδαβίας (1600), και στη δολοφονία του ηγεμόνα τον Αύγουστο του 1601 από ανθρώπους του, δήθεν συναδέλφου του, αυτοκρατορικού στρατηγού Basta. Υπάρχουν βέβαια αρκετές επιμέρους διαφορές μεταξύ των δύο αφηγημάτων. Ο Σταυρινός δίνει περισσότερες πληροφορίες για δευτερεύοντα πρόσωπα, τα όποια μνημονεύει ονομαστικά. Ο Παλαμήδης, σε αντίθεση με τον Σταυρινό, στην αρχή της αφήγησής του τοποθετεί την εξέγερση τού Μιχαήλ μέσα στα ευρύτερα πλαίσια τού πολέμου των Αψβούργων με την ’Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πιο κάτω, ασχολείται ιδιαίτερα με τους λόγ υς πού ανάγκασαν τον Μιχαήλ να κηρύξει πόλεμο εναντίον των Χριστιανών ηγεμόνων της Τρανσυλβανίας και της Μολδαβίας.Υπάρχει και στα δύο αφηγήματα μια τάση απλοποίησης των ιστορικών συνθηκών. Δεν αναφέρονται καθόλου στις διαμάχες τού βοεβόδα με τους άρχοντες (βογιαρους) της Βλαχίας, ούτε βέβαια στην υποστήριξη πού ό Μιχαήλ έλαβε από τους Καντακουζηνούς και άλλους ισχυρούς Έλληνες. Και οι δύο αποδίδουν τη δολοφονία τού Μιχαήλ σ’ ένα μάλλον προσωπικό κίνητρο, το «φθόνο». Ο Μιχαήλ παρουσιάζεται κυρίως ως ένας Χριστιανός ηγέτης, ένας αγωνιστ ς αγωνιζόμενος για την απελευθέρωση των καταπιεσμένων από τους ’Οθωμανούς Χριστιανών της ανατολικής Ευρώπης. Δείχνει βέβαια ιδιαίτερη φροντίδα για τη δική του χώρα, τη Βλαχία. Η ιδεολογία όμως που εκφράζεται στα ποιήματα βρίσκεται αρκετά μακριά από το σημερινό εθνικισμό. Όταν ο Σταυρινός βάζει τους Ούγγρους άρχοντες της Τρανσυλβανίας να μιλούν με περιφρόνηση για τον «Βλάχο» Μιχαήλ, η στάση του φαίνεται να καθρεφτίζει μάλλον την κατώτερη κοινωνική θέση πού κατείχαν οι ρουμανόφωνοι (Βλάχοι) της χώρας τους, και δεν οφείλεται σε καθαρά εθν κές διακρίσεις. Δεν γίνεται στα ποιήματα καμία αναφορά στις ιδεολογικές διαστάσεις της ένωσης των τριών ρουμανόφωνων ηγεμονιών πού πραγματοποιήθηκε από τον Μιχαήλ, ή σημασία της όποιας τονίζεται ιδιαίτερα από σύγχρονους Ρουμάνους ιστορικούς. Ούτε βέβαια παρουσιάζουν τον βοεβόδα ως Έλληνα - δεν αναφέρονται καν στο γεγονός ότι ή μητέρα του ήταν Ελληνίδα. Όσον άφορα στη γλώσσα και οι δύο συγγραφείς χρησιμοποιούν βασικά την «απλή διάλεκτο» της εποχής τους, με ορισμένες παραλλαγές. Στον Σταυρινό έχουμε μια σχεδόν «πανελλήνια» δημοτική, αν κ αι υπάρχουν δάνεια και από τα ρουμανικά (ορισμένοι στρατιωτικοί ή άλλοι ειδικοί όροι). Η γλώσσα του Παλαμήδη είναι περισσότερο μεικτή• έχει αρκετά λόγια στοιχεία, αλλά και στοιχεία πού φαίνεται να μαρτυρούν πιθανή κρητική καταγωγή του συγγραφέα. Και οι δύο συγγραφείς χρησιμοποιούν λεκτικές «φόρμουλες»- ή χρήση τους θυμίζει την τεχνική της προφορικής ποίησης, αν και αποτελεί επίσης μέρος της τεχνοτροπίας της μεσαιωνικής γραπτής δημώδους στιχουργίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν ορισμένες συγκεκριμένες φόρμουλες, όπως «ο Μιχαήλ ό θαυμαστ ς», πού θυμίζουν τις αντίστοιχες φράσεις πού χρησιμοποιούνται για τους ήρωες παλαιότερων επικών ποιημάτων, όπως π.χ. ή βυζαντινή Αχιλληίδα και το ποίημα του Διγενή Άκριτη. Ο Μιχαήλ φαίνεται έτσι να εξισώνεται συνειρμικά με τους ήρωες αυτούς.Χαρακτηριστικά του Σταυρινού είναι η χρήση απλών στερεότυπων παρομοιώσεων (π.χ. ((σαν δράκους», ((ώσάν τα λεονταρια»), μερικές από τις όποιες επαναλαμβάνονται πολλές φορές στη διάρκεια τού ποιήματος. Στον Παλαμήδη οι παρομοιώσεις αυτού τού είδους είναι σχετικά σπάνιες" αντίθετα, σε κρίσιμα σημεία της αφ γησής του χρησιμοποιεί εκτενείς παρομοιώσεις ομηρικού τύπου, βασισμένες σε κάποιο επεισόδιο της καθημερινής ζωής. Υπάρχουν στον Σταυρινό αρκετές ρητές διακειμενικές αναφορές πού παρομοιάζουν τον Μιχαήλ με τους ήρωες της μεσαιωνικής λαϊκής ποίησης• είναι ό «νέος Αχιλλέας», ο «νέος Βελισάριος» κτλ. Η ποίηση αυτή φαίνεται να παρέχει σε μεγάλο βαθμό το «ιδεολογικό πλαίσιο» τού έργου. ’Έτσι με τρόπο οι «Ρωμαίοι» στρατιώτες του Μιχαήλ θεωρούν τους εαυτούς τους απόγονους των «Ρωμαίων» με τους οποίους ο Μέγας Αλέξανδρος έγινε κυρίαρχος της ικούμενης.Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει ό τρόπος πού ο Σταυρινός αφηγείται τη δολοφονία του ηγεμόνα. Η αφήγηση οικοδομείται με ένα σχήμα πού θυμίζει τα κλέφτικα τραγούδια για το θάνατο του ήρωα- έχουμε λόγου χάρη το μοτίβο της «προφορικής εκδίκησης», όπου ο ετοιμοθάνατος ή και ήδη νεκρός ήρωας καταριέται τους δολοφόνους του. Μετα τή ρεαλιστική αφήγηση της δολοφονίας ο Σταυρινός θρηνεί τον αφέντη του σε τόνους που θυμίζουν λαϊκό μοιρολόι, και κατακρίνει με πικρία αυτούς πού θεωρεί υπευθύνους — κατά κύριο λόγο τους Ούγγρους άρχοντες της Τραν συλβανίας. Προχωρεί κατόπιν σέ μια δεύτερη «μυθοποιημένη» εξιστόρηση των ίδιων γεγονότων, με μοτίβα που θυμίζουν και πάλι δημοτικό τραγούδι. Ο Μιχαήλ είναι τώρα ο ήρωας που πολεμά με το δράκοντα πού ήλθε «να τους νπά στον Άδη». Αγωνίζεται γενναία, όπως ο Διγενής, αλλά δεν μπορεί να νικήσει τις δυνάμεις τού Θανάτου.Ο Σταυρινός έχει μετατρέψει ένα σύγχρονο ιστορικό πρόσωπο σε ήρωα από τον κόσμο του θρύλου.Ο Παλαμήδης, αν και αναφέρεται συχνά σε ένα παρόμοιο διακειμενικά πλαίσιο, προσπαθεί παράλληλα να δώσει έναν ομηρικό τόνο στο χρονικό του. ρχίζει την αφήγηση με μια προσφώνηση στη θεά ’Αθήνα, με φρασεολογία πού θυμίζει την αρχή της Ιλιάδας• το μοτίβο επαναλαμβάνεται στα μέσα του ποιήματος, όταν ο ποιητής ζητά από τη θεά να του εξηγήσει τους λόγους για τη διαμάχη τού Μιχαήλ με τους Χριστιανούς ηγέτες. Ό Παλαμήδης έχει κάνει ένα βήμα στην κατεύθυνση τού νεοκλασικού ιστορικού έπους. Η μελάτη τελειώνει με τέσσερα ’Επίμετρα. Στο πρώτο, παρέχεται μια χρονολογική περίληψη των κυριότερων γεγονότων της ηγεμονίας τού Μιχαήλ. Στο δεύτερο, περιλήψεις και των δύο έμμετρων χρονικών δίνο ται σε παράλληλες στήλες για διευκόλυνση τού αναγνώστη. Παραδείγματα παράλληλων χωρίων από τα δύο κείμενα παραθέτονται στο τρίτο ’Επίμετρο, ενώ στο τελευταίο γίνεται λόγος για το πρόβλημα της χρονολόγησης τού ποιήματος τού Σταυρινού- υποστηρίζεται ότι, αν και το κύριο μέρος πρέπει να είχε ολοκληρωθεί στις αρχές τού 1601, ορισμένοι στίχοι φαίνεται να έχουν προστεθεί λίγα χρόνια αργότερα.

• Languages and Literature

• Λογοτεχνία
• Φιλολογία

Περιέχει παραρτήματα και σημειώσεις, I would like to express my gratitude to the Hellenic Institute for Byzantine and Post-Byzantine Studies in Venice and to its director, Prof. N. Panagiotakis, for offering hospitality while I was researching for this study, and to the Romanian Institute for Culture and Humanities Research in Venice and its librarian, Mr Mihail Banciu, who generously provided me with relevant publications. Earlier versions were presented in Greek in seminars at the Universities of Athens and Crete and at the Hellenic Institute in Venice during 1994. My thanks are due to all those colleagues and students who fostered its development by their interest and comments, and especially to Ms Vicky Doulaveras, who read the text at various stages and discussed it with me at length. Responsibility for the errors that remain is, of course, entirely mine.