57-70

Η αισθητική της ιστορικής διαστρωμάτωσης : αρχιτεκτονική και σχεδιασμός τοπίου στους αρχαιολογικούς χώρους που περιβάλλουν την Ακρόπολη των Αθηνών, στον 19ο και 20ό αιώνα

• Τουρνικιώτης, Παναγιώτης

Στήν Αθήνα, σύγχρονη, μεσαιωνική καί άρχαία πόλη συνυπάρχουν. Οί άρχαιολογικοί χώροι καταλαμβάνουν τό κέντρο τής πρωτεύουσας. Μεγαλοπρεπείς ναοί καί ταπεινά έρείπια άναδύονται μέσα άπό τή βουή τής καθημερινής ζωής. Ή περίεργη αύτή διαστρωμάτωση άνάγεται στίς άρχές τού 19ου αιώνα, όταν έπελέγη τό έδαφος τής άρχαίας Αθήνας γιά νά έγκατασταθεϊ ή πρωτεύουσα τής σύγχρονης Ελλάδας, καί βρίσκεται άκόμα στό έπίκεντρο τών συζητήσεων, στίς μέρες μας, τώρα πού όλοι φαίνεται νά έπιθυμοΰν μία «μυθική» ένοποίηση τών άρχαιολογικών χώρων. Ή περίοδος αύτή γνώρισε πολλές καί διαφορετικές προτάσεις γιά τήν τύχη καί τή διαμόρφωση τών άρχαιολογικών χώρων, πού άλλες έχουν μόνο φιλολογική άξια καί άλλες γνώρισαν τήν ύλοποίηση. Στό σύντομο αύτό άρθρο άναφερθήκαμε στίς σημαντικότερες άπό τίς προτάσεις αύτές καί τις χωρίσαμε σέ δυό διαφορετικές προσεγγίσεις: τήν άρχαιολογική καί τήν άρχιτεκτονική. Ή πρώτη μας οδηγεί άπό τόν Κλεάνθη, τόν Schaubert καί τόν Klenze στά έργα τής Αμερικανικής Σχολής. Ή δεύτερη άπό τόν Schinkel καί τόν Quast στά έργα τοϋ Πικιώνη. Καί οί δύο έπιδιώκουν τήν ιστορική διαστρωμάτωση, προ- βάλοντας τή σχέση τής συνέχειας άνάμεσα στό νέο καί τό παλιό μέ τή βοήθεια κοινά παραδεκτών ιδεολογικών έπιχειρημάτων, άλλά τήν έκφράζουν μέ άλλο τρόπο, έπειδή τό αίτημα τής διαστρωμάτωσης όνήκει ταυτοχρόνως στό πεδίο τής αισθητικής. Δέν είναι καθόλου τυχαίο πού όλες οί άρχικές προτάσεις τού άρχαιολογικοϋ πάρκου προσφεύγουν στό έπιχείρημα τοϋ γραφικού, άντιμετωπίζοντας τά μνημεία ώς μεμονωμένα στοιχεία ένδιαφέροντος σέ μιά έντελώς σύγχρονη διαμόρφωση τοϋ χώρου. Τό πάρκο πού ονειρεύτηκαν ό Κλεάνθης, ό Schaubert καί ό Klenze θά είχε τή θέση του σέ κάθε μεγάλη πόλη τής Εύρώπης, άκόμα καί 50 χρόνια προηγουμένως, μέ τή διαφορά πώς έκεΐ τό ζητούμενο τής ιστορικής διαστρωμάτωσης θά ήταν άποτέλεσμα συνειδητής καί κυρίως αισθητικής έπιλογής τών έπιμέρους στοιχείων, πού θά μεταφέρονταν ή θά κατασκευάζονταν γιά τό σκοπό αύτό σέ ένα είδος άρχιτεκτονικοϋ zoo. ’Αντίθετα, στήν ’Αθήνα τά κτίσματα ύπήρχαν ήδη καί τό θέμα άφοροϋσε κυρίως στήν έπιλογή τών στοιχείων πού θά κατεδαφίζονταν καί έκείνων πού θά άναδεικνύονταν, ώστε νά συνδυαστεί κατάλληλα τό αισθητικό μέ τό ιδεολογικό άποτέλεσμα. Τά belvedere, οί περίπατοι καί ή φύτευση τοϋ πάρκου μέ δέντρα καί χλοοτάπητα ήταν αύτονόητες παράμετροι τοϋ έπιδιωκόμενου αισθητικού άποτελέσματος, άκόμα καί στήν έντελώς ξερή γή, στό κέντρο τής έρειπωμένης άπό τόν πόλεμο Αθήνας.Ή κατάσταση δέν άλλάζει ούσιαστικά στις προτάσεις τοϋ Schinkel καί τοϋ Quast. Επιλεγμένα παλιά κτίσματα διατηρούνται, ώς μεμονωμένα γραφικά άντικείμενα, στό έσωτερικό όχι πλέον κάποιου πάρκου, άλλά τής ίδιας τής πόλης καί τοϋ συγκροτήματος τών Ανακτόρων, πάνω στήν Ακρόπολη. Ή συνέχεια τοϋ νέου καί τοϋ παλιού είναι καθολική: δέν υπάρχουν όρια ούτε διακρίσεις στό ένιαΐο σύνολο τοϋ άστικοϋ χώρου. Τό ίδιο περίπου συμβαίνει στήν περίπτωση τοϋ Πικιώνη, όπου νέες καί άρχαΐες πέτρες, φυσικές ή έντεχνα πελεκημένες, χτίζουν τό ενιαίο άποτέλεσμα, χωρίς κανένα όριο: τό μέσα καί τό έξω τοϋ ίδιου κτιρίου άνήκουν σέ έντελώς διαφορετικές έποχές (σάν τά ύπέροχα πέτρινα καί πλίνθινα collages έξω άπό τίς βυζαντινές τοιχογραφίες), οί ελληνιστικές ταφόπλακες άπλώνο- νται ατά σύγχρονα λιθόστρωτα, σκόρπια γείσα καί φουρούσια δια- πλέκονται ατά πεζούλια τών καθιστικών καί τήν περίφραξη των δέντρων, στήν προοπτική μιας αισθητικής άντίληψης γιά τή διαστρωμάτωση πού τείνει στήν ολική συνταύτιση τών έποχών.Βεβαίως, δέν συμβαίνει τό ϊδιο στόν άρχαιολογικό χώρο τής ’Αγοράς. Ή άνασκαφή έγινε άπό άρχαιολόγους μέ αύστηρά έπιστη- μονικά κριτήρια. Όμως, ή έπιλεκτική άποκατάσταση τής βυζαντινής έκκλησίας καί τό ζήτημα τής άρχιτεκτονικής τού Μουσείου, πού κατέληξε, ύστερα άπό διάφορες αντιφατικές προτάσεις, σέ μιά έμφατική άναστήλωση τής έλληνιστικής Στοάς, είναι πτυχές πού άφοροϋν κυρίως στήν αισθητική προσέγγιση τής ιστορικής διαστρωμάτωσης. Πρόκειται γιά έπιλογή καθαρών καί άπόλυτα διαχωρισμένων styles, πού μπορούν νά παρατίθενται διατηρώντας ταυτόχρονα τή συνοχή καί τή διαφορά τους. Όπως σέ κάθε Μουσείο, τά εϊδη ταξινομούνται καί συμμετέχουν σέ μιά συγκεκριμένη άφήγηση τής ιστορίας. Στό έπίπεδο τής 'ιστορικής διαστρωμάτωσης, τό πάρκο τής ’Αγοράς έχει πολλά κοινά στοιχεία μέ έκεΐνο τού Κλεάνθη καί τού Klenze. Αλλά στό έπίπεδο τής αισθητικής, ή παλλόμενη έκφραση τού γραφικού έχει άντικατασταθεΐ άπό τή στεγνή έκθεση τού έπιστημονικού. Γι’ αύτό άκριβώς πρέπει νά έπισκέπτεσαι τήν Αγορά μέ οδηγό στά χέρια καί πληρωμένο εισιτήριο στήν τσέπη, ένώ κανείς δέν σκέφτηκε νά γράψει οδηγό ή νά ζητήσει κάποιο εισιτήριο γιά οποίον περπατά στή διαμόρφωση τών χώρων τού Πικιώνη.Στή σύγχρονη Αθήνα ή συνύπαρξη τού νέου καί τού παλιού είναι δεδομένη. Καί οί άλληγορίες τής άρχιτεκτονικής κληρονομιάς είναι καθημερινό βίωμα τών κατοίκων της. Αλλά τό βίωμα αύτό δέν είναι άπλώς φορέας τής άντικειμενικής πραγματικότητας. Ή ιστορική διαστρωμάτωση είναι συνειδητή έπιλογή καί έκφράζει τό φορτίο μιάς αισθητικής μέ άναμφισβήτητα ιδεολογικό ύπόβαθρο. Ή αισθητική τής ιστορικής διαστρωμάτωσης ήταν ήδη ένα κατεστημένο στόν δυτικό πολιτισμό τού 19ου αιώνα. Στήν Ελλάδα όμως βρήκε ένα φυσικό πεδίο ύλοποίησης, πού προσέφερε μερικά πολύ ένδιαφέροντα όσο καί άντιφατικά παραδείγματα.

• Arts
• History and Archaeology

• Τέχνη
• Architecture
• Αρχαιολογία

αρχιτεκτονική τοπίου

Translated by Cox and Solman, Περιέχει εικόνες και κατόψεις, Το παρόν αποτελεί μέρος των πρακτικών του Συμποσίου "Η Αισθητική στην παιδεία, τον πολιτισμό και την παράδοση" Οξφόρδη, 29 Αυγούστου - 1 Σεπτεμβρίου 1996